artLIVE – Khi những biểu tượng và ý nghĩa tinh tế được truyền tải qua các hình ảnh minh hoạ với vô vàn phong cách, mỗi lá bài là một tác phẩm nghệ thuật.
Bài Tarot thường được mọi người biết đến như là công cụ để bói toán mà bỏ qua những khía cạnh khác mà nó mang lại. Với một hệ thống biểu tượng mang tính nghệ thuật cùng ý nghĩa sâu xa, triết lý, các lá bài Tarot có thể giúp chúng ta hiểu ra nhiều điều lớn lao về bản thân và cuộc sống. Đừng xem nó là thứ gì đó mê tín dị đoan mà hãy nhìn nhận nó như là tàn tích của tri thức cổ xưa, có nhiều giá trị để nghiên cứu và vận dụng.
Bài Tarot tổng hoà giữa nghệ thuật và khoa học. Nó không như bài tây và cũng không phải là các loại bài vẽ hình, bài “ma thuật” cho trẻ em chơi trên thị trường. Bạn sẽ không gọi việc tìm hiểu và sử dụng bài Tarot là “chơi”, mà chính xác hơn là “đọc” và “nghiên cứu” nó như thế nào để phục vụ cho mục đích của mình.
Một bộ bài Tarot gồm: Ẩn chính – Major (Greater) Arcana được đánh số, thể hiện những ngữ cảnh và trạng thái cảm xúc đặc trưng về mọi thứ diễn ra trong cuộc sống thường ngày; Ẩn phụ – Minor (Lesser) Arcana được chia thành 2 nhóm gồm: lá mặt (Court cards) và lá số (Pips cards). Bên cạnh đó, những lá Ẩn phụ được chia thành 4 bộ ẩn (Suit) là Wands, Cups, Swords và Pentacles.
Bài Tarot bắt nguồn từ đâu?
Có rất nhiều câu chuyện về việc bài Tarot xuất hiện như thế nào và nguồn gốc của nó hiện nay vẫn còn gây tranh cãi. Việc phân định vô cùng phức tạp vì bản thân bài Tarot tiến hóa theo nhiều cách khác nhau. Vả lại ý tưởng dùng lá bài để chơi và bói toán có ở hầu hết các nền văn hóa.
Tuy nhiên, cấu trúc và hình dạng của bài Tarot hiện đại có nguồn gốc khá rõ ràng. Có thể phân chia sự phát triển của bài Tarot làm 3 thời kỳ: trước thế kỷ 16, sau thế kỷ 16 đến cuối thế kỷ 19, và từ đầu thế kỷ 20 đến nay. Phát xuất trước thế kỷ 16 có vẻ ít rõ ràng và chưa có một câu trả lời cụ thể.
Thế nhưng, từ sau thế kỷ 16 mọi thứ có một chút thống nhất hơn. Chí ít người ta có thể khẳng định là dù nguồn gốc bài Tarot trước thế kỷ 16 như thế nào, thì cũng phải thống nhất rằng bài Tarot đã du nhập từ Ý vào Pháp ở khoảng thế kỷ 16. Và nó chính là tiền thân của bài Tarot hiện đại.
Tarot khởi nguồn chỉ là một trò chơi dành cho giới quý tộc. Đây cũng là tiền thân cho việc phát triển hệ thống bài Tây 54 quân (hình thành dựa trên bộ Ẩn phụ). Tuy nhiên, do chính những ý nghĩa biểu tượng đa dạng đã khiến cho việc tiên đoán thông qua các thẻ bài cực kỳ linh thiêng, làm biến dạng trò chơi lúc đầu trở thành bói toán. Trong đó, bói bài Tarot gắn bó nhiều với hình ảnh của những bà đồng người Gypsy và cũng là một hệ thống giải nghĩa tâm linh lớn ở châu Âu, được người phương Tây rất tin tưởng; có thể so sánh với khoa học tử vi ở phương Đông vậy.
Nhìn chung, mặc dù được biết đến nhiều trên phương diện bói toán, nhưng mục đích của bài Tarot khi được phát triển chính là đả phá chủ nghĩa kinh viện và chính quyền tôn giáo trung cổ bởi lẽ việc tạo nên hệ thống hình ảnh đó là sự kết hợp của những nền văn hóa rất đa dạng, phong phú.
Những người phát triển bộ bài này tại Pháp thuộc trào lưu Triết học Khai sáng. Họ nhận thấy những nét văn hóa cổ đại lại gần gũi với đời sống và đạt được nhiều thành tựu rực rỡ, nhưng đã bị quên lãng trong một thời gian dài do sự kìm kẹp của Nhà thờ, của triết học kinh viện… mà mãi đến thời kì Phục Hưng, người ta mới biết nhiều đến văn hóa bị lãng quên đó.
Bài bói Tarot cũng là một trong những sản phẩm phục chế lại của các nhà biểu tượng học, huyền học và triết học trong cuộc chiến chống lại sự cổ hủ thời trung cổ, ủng hộ cho phong trào kháng cách tôn giáo ở châu Âu.
Theo thời gian, sự thay đổi trong các bộ bài cũng góp phần giúp cho các nhà khoa học nghiên cứu về thế giới quan của châu Âu qua từng thời kỳ. Từ trang phục, màu sắc, tuyến nhân vật cho đến cách trải bài, cách giải đoán… chúng không hề cố định mà có sự biến đổi linh hoạt phù hợp với cuộc sống, đặc biệt là trong thời gian cuối trung cổ, đầu cận đại.
Có thể thấy, sự ảnh hưởng dần của các hệ thống tư tưởng khác nhau, ngoài những nền văn hóa cổ đã bám sâu thành căn bản vững chắc, bộ bài còn có thêm yếu tố của các phong trào tư tưởng mới như: phong trào thông thiên học, phong trào kháng cách tôn giáo, phong trào thế giới mới của hội Tam Điểm, tư tưởng giả kim thuật, chủ nghĩa thần bí… Mà từ đó có thể tìm hiểu về lịch sử tư tưởng châu Âu và từng bước ảnh hưởng của chúng đối với nhân sinh quan của xã hội phương Tây qua thời gian.
Ngoài ra, bài Tarot cũng đã trở thành nguồn cảm hứng cho các nhà hội họa, nhiều bức tranh nổi tiếng có sự thừa kế ý tưởng từ hình ảnh của bài Tarot. Thậm chí còn có cả một công viên lấy nguồn cảm hứng từ bài Tarot. Với tên gọi đầy đủ là Il Giardino dei Tarocchi, toạ lạc ở Tuscany, Ý, công viên được tạo ra bởi người nghệ sĩ người Mỹ gốc Pháp Niki de Saint Phalle (1930-2002) và mở cửa cho công chúng lần đầu vào năm 1998.
Công trình hoàn thành trong 17 năm, cùng với sự tham gia của các kỹ thuật viên từ nhiều lĩnh vực khác nhau: nghệ sĩ đa vật liệu, kiến trúc sư, nhà trang trí nội thất, thợ gốm, công nhân lành nghề, chuyên gia hành chính và nhà thực vật học. Nữ nghệ sĩ đã thiết kế công viên với 22 công trình, lấy cảm hứng từ những nhân vật trong 22 lá bài trong bộ bí ẩn chính của Tarot. Chất liệu chính là xi măng cốt thép và bao phủ bên ngoài bởi gương và gốm với nhiều màu sắc khác nhau.
Sự phát triển hình ảnh của các bộ bài trong từng thời kỳ cũng thể hiện sự tiến bộ trong mỹ thuật kết hợp với ý nghĩa biểu tượng. Điều thu hút sự chú ý nhất chính là những lá bài được in rất đẹp, vì thế chúng từng rất hiếm trong một thời gian dài và chỉ được truyền từ đời này qua đời khác. Nhu cầu của bộ bài ngày càng tăng cao đã khiến cho những nhà máy in ấn phải tìm cách phát triển kỹ thuật.
Ba thế hệ của bộ bài Tarot de Marseille
Trải bài Tarot – Thưởng tranh và kể chuyện
Hiện nay có hơn 2000 bộ bài Tarot đang được lưu hành trên khắp thế giới, và con số đó vẫn đang tiếp tục tăng lên từng ngày. Tuy nhiên, bài Tarot đặc biệt ở chỗ là không hề có một ‘chuẩn’ nào cả. Nói đúng hơn là bộ bài này có số lượng lá bài không cố định, mỗi bộ có phương pháp mô tả hình ảnh riêng, có thể tạo ra kết luận khác biệt. Điều này lại tùy thuộc vào một chuẩn do tác giả lựa chọn và sáng tác theo phong cách của riêng mình.
Cũng vì thế người đọc bài (reader) sẽ luôn bắt đầu bằng cách quan sát cụ thể những nét vẽ và ý nghĩa của những lá bài Tarot. Và họ quyết định việc lựa chọn mua bộ nào thông qua suy nghĩ đầu tiên khi nhìn thấy những hình ảnh của các lá bài: họ có bị thu hút bởi những nét vẽ và hình ảnh trên lá bài không.
Bởi đó, việc sử dụng bài Tarot cũng giống như việc cảm thụ một tác phẩm nghệ thuật. Bộ bài phải có mối liên hệ trực quan với người đọc, tạo cảm giác thoải mái, dễ chịu và mang đến thông điệp chính xác trong quá trình trải bài. Thông thường người đọc sẽ lựa chọn bài Tarot thông qua 3 yếu tố: tư tưởng chủ đạo, phong cách thiết kế và ‘chuẩn’ mà bộ bài đó theo.
Tính nghệ thuật của Tarot được thể hiện qua những nguồn cảm hứng sáng tạo riêng của các hoạ sĩ. Bài Tarot nở rộ và phát triển xuyên suốt chiều dài lịch sử nhân loại trong hàng trăm năm qua. Nó đã trở thành những tác phẩm nghệ thuật thực thụ và có vị trí vững chắc trong lòng những người yêu nghệ thuật.
Việc sở hữu một hay nhiều bộ bài Tarot không chỉ khơi dậy sự tìm tòi về vốn tri thức đồ sộ này của nhân loại, mà nó còn chứa đựng trong đó niềm đam mê với những hình ảnh, đường nét, màu sắc, chủ đề và cảm hứng từ những lá bài.
Đâu phải ngẫu nhiên mà người ta đặt bàn Tarot trong gian phòng đầy những tác phẩm nghệ thuật của các bậc thầy! Mỗi lá bài, nói như nhà nghiên cứu Kim Huggens trong cuốn “Tarot nhập môn” từng được xuất bản vài năm trước ở Việt Nam, “giống như một bảo tàng nghệ thuật thu nhỏ”.
Có hàng ngàn bộ Tarot khác nhau và mỗi bộ mang một phong cách nghệ thuật không trùng lặp. Thậm chí, chính danh họa Salvador Dalí từng vẽ một bộ Tarot lấy cảm hứng từ hội họa châu Âu cộng hưởng cùng tinh thần siêu thực quái đản, dị thường nơi ông. Dalí còn không ngần ngại lấy chính hình ảnh mình để đưa vào lá Pháp sư, trong khi chân dung vợ ông được đưa vào lá Nữ hoàng.
Nếu như một bức tranh tĩnh luôn có thể chứa đựng một câu chuyện lớn, thì một lá Tarot cũng như vậy. Tarot không hẳn là tiên đoán tương lai hay nhìn sâu quá khứ, đôi khi, nó giống như một nghệ thuật kể chuyện hơn.
Tác giả “Sapiens: Lược sử loài người”, ông Yuval Noah Harari cho rằng con người thống trị thế giới nhờ khả năng đặc biệt là tạo ra và tin những câu chuyện viễn tưởng. Cứ như thế, nếu đúng như quan điểm của ông, rằng con người là một sinh vật thích kể chuyện, chính nhờ cùng nhau tin vào những câu chuyện không có thật mà xã hội người tiến hóa được như hôm nay, thế thì có gì khó hiểu đâu khi người ta khó mà phòng thủ trước sự hấp dẫn của cỗ bài Tarot. Vì Tarot là một tòa lâu đài của những câu chuyện thần kỳ.
Một buổi trải bài thường diễn ra với một người hỏi khi bài đang được xáo, rồi bốc bài và người đọc sẽ đặt những lá bài theo một bố cục, với mỗi vị trí được liên kết với một phần khác nhau của câu hỏi được đưa ra; Sau đó, là phần giải thích. Cả người đọc và người hỏi đều kiểm tra các thẻ, ghép các hình ảnh lại để kể một câu chuyện.
Người đọc không chỉ dựa vào ý nghĩa gốc của các lá bài, mà còn dùng đến linh cảm, trực giác, hay cả sự tưởng tượng để liên kết các lá bài và câu chuyện của người hỏi lại với nhau, từ đó đưa ra những kết quả hợp lý. Chỉ với một lá bài có thể khai thác được ở rất nhiều góc độ khác nhau như từ ý nghĩa gốc, nghĩa ngược (khi lá bài quay ngược), hình ảnh trực quan hay sự gợi hình của các chi tiết trong lá bài đó. Tiếp đấy là vị trí lá bài, rồi sự kết hợp của nó với những lá bài khác trong mỗi lần trải bài. Tất cả những điều đó đã tạo ra sự đa dạng vô cùng trong mỗi lần giải nghĩa.
Khác với nhiều kiểu bói toán, Tarot không dự đoán tương lai, nó chỉ có thể hiển thị cho người hỏi những kết quả tùy thuộc vào lựa chọn của họ. Như vậy, bài Tarot không thể cung cấp cho bạn câu trả lời cụ thể, nhưng có thể giúp bạn tìm câu trả lời sâu trong tâm hồn của mình. Cũng như bạn đi đến bảo tàng nghệ thuật, mối liên hệ giữa những hình ảnh được trưng bày và những câu chuyện diễn ra trong cuộc sống hàng ngày khiến cho bạn có những cuộc đối thoại với người xung quanh và với chính bản thân mình.
Sự bí ẩn của nghệ thuật trong bài Tarot mà bạn có thể cảm nhận được thông qua phim ảnh. Khi các nhà làm phim sử dụng những lá bài Tarot như là một cách kể chuyện, tạo ra sự kịch tính trong suốt tiến trình câu chuyện, để rồi cuối cùng bạn nhận ra các nhân vật chỉ là những con tốt của một số phận đã được sắp đặt sẵn. Những lời tiên tri được ứng nghiệm, tạo ra mối liên hệ tinh tế giữa các sự kiện với nhân vật.
Một trong những nhà văn lớn của nửa sau thế kỷ 20, Italo Calvino từng dựa vào những cỗ Tarot để viết nên thiên tiểu thuyết “Lâu đài của những số phận giao thoa (Il castello dei destini incrociati)”. Bằng cách xếp các lá bài Tarot lên bàn và rồi từ mỗi hàng dọc, hàng ngang, hàng chéo, ông viết ra một câu chuyện mà ông tưởng tượng từ hình ảnh những lá bài được sắp xếp ngẫu nhiên ấy.
Kết quả của quá trình đọc bài Tarot này đã tạo nên một cuốn tiểu thuyết độc nhất vô nhị, phá vỡ mọi cấu trúc truyền thống và khuôn khổ sáng tạo, khiến chúng ta phải đặt câu hỏi về bản chất của truyện kể và văn chương, rằng bản thân chúng có ý nghĩa nên ta đã kể ra chúng, hay vì ta kể ra chúng mà ta gán cho chúng một ý nghĩa?
Tiểu thuyết “Lâu đài của những số phận giao thoa” được nhà văn Italo Calvino cho ra mắt vào năm 1973 với nguyên tác tiếng Ý. Tác phẩm gồm một chuỗi chuyện kể được chia thành hai phần khác nhau: Lâu đài của những số phận giao thoa và Tửu quán của những số phận giao thoa.
Xuyên suốt tác phẩm là câu chuyện của hai nhóm lữ khách, một nhóm qua đêm ở lâu đài và nhóm còn lại trú chân ở một tửu quán. Điều kỳ lạ là tất cả lữ khách đều mất đi khả năng nói sau khi băng qua khu rừng đầy ma lực.
Dù là ở lâu đài hay tửu quán, các lữ khách đều đang cố gắng kể lại câu chuyện đời mình bằng các lá bài Tarot. Họ lựa chọn các lá bài, sắp xếp chúng theo trật tự thời gian và đặt chúng lên bàn ở một vị trí nhất định nào đó.
Dẫu người kể đã cố gắng trình bày nhưng sự vô ngôn bất đắc dĩ và việc mỗi lá bài Tarot có nhiều cách diễn giải khác nhau đã khiến cho câu chuyện trở thành khoảng cách giữa người kể và người tiếp nhận.
PHANBOOK và NXB HỘI NHÀ VĂN giới thiệu
Ảnh: Nhà xuất bản Torino: Einaudi (1973)
Sự thú vị của nghệ thuật nằm ở chỗ có nhiều cách diễn giải. Cùng một chủ thể, nhưng dưới nhiều góc nhìn và từng cảm nhận riêng biệt sẽ mang tới những cảm xúc và suy nghĩ khác nhau. Thế nên điều làm nên sự đặc biệt của Tarot đó là người ta không cần phải là những nhà ngoại cảm mới có thể đọc được cỗ bài này.
Chẳng có gì thần bí nơi những người đọc bài Tarot, họ giống như tất cả chúng ta và ngược lại, chúng ta cũng có thể học cách đọc Tarot như họ. Bạn chỉ cần một chút trực giác, sự kiên nhẫn, sự nhạy cảm với những câu chuyện và sự tò mò với hệ thống những biểu tượng. Đến đây, chúng ta sẽ hiểu vì sao nhà phân tâm học Carl Gustav Jung lại đề xuất Tarot như một công cụ mở ra cõi vô thức của con người.
Tham khảo
www.nytimes.com
www.artsy.net
medium.com